مقدمه:
اختلال نقص توجه/بیشفعالی (ADHD) باعث میشود کودک در تمرکز، کنترل و تنظیم رفتار و هیجانها مشکل داشته باشد. بازی و اسباببازیهای مناسب میتوانند به تنظیم هیجانی، تقویت توجه، مهارتهای حرکتی و اجتماعی و کاهش تحریکپذیری کمک کنند. هدف انتخاب اسباببازی برای این کودکان: ایجاد فرصت حرکت هدفمند، تخلیه انرژی، تمرین تمرکز در بازههای کوتاه، و فراهمکردن محرکهای حسی که به خودتنظیمی کمک میکنند.
اصول و معیارهای انتخاب اسباببازی برای کودک مبتلا به ADHD
- فعالسازی حرکتی: اسباببازیهایی که حرکت بزرگ بدن (gross motor) را فعال میکنند.
- حسی و تنظیمکننده: محرکهای لمسی/شنیداری/بصری که به آرامسازی یا بیدارکردن کمک میکنند (بسته به نیاز).
- بازخورد سریع و روشن: اسباببازیای که نتیجه عمل کودک را سریع نشان میدهد (بازخورد فوری تمرکز را تقویت میکند).
- قابلیت کوتاهمدت بودن فعالیت: مناسب برای بازههای توجه کوتاه؛ بازیهای مرحلهای یا مرحلهایشدن مفید است.
- قابلیت هدفگذاری و تکرار: امکان تمرین مهارتی خاص (مثل پرتاب هدفدار، ساخت سازه تکراری).
- تعامل اجتماعی ساده: بازیهایی که مهارتهای نوبتگیری و همکاری را بهصورت واضح تمرین کنند.
- قابلیت تنظیم شدت محرک: بتوان صدا/نور/شدت تحریک را کم یا زیاد کرد.
- ایمنی و ارگونومی: بدون قطعات قابل بلع، مواد غیرسمی، وزن مناسب برای سن و اندازه دست.
انواع اسباببازیهای مفید:
1. اسباببازیهای حسی
بازی حسی کمک میکند مغز سطح تحریک مناسب را پیدا کند و از انفجار احساسی جلوگیری شود.
- خمیر بازی: دستورزی و لمس به کاهش استرس و افزایش تمرکز کمک میکند.
- توپهای استرسی و فومی: برای آرامسازی دست و جلوگیری از تکانهای مضر.
- حلقهها و تنگل: ابزارهای حرکتی کوچک برای تمرکز و کاهش بیقراری دست.
- بند یا گردنبند جویدنی: برای کودکانی که تمایل به جویدن دارند (تحت نظر متخصص).
2. ابزارهای حرکتی بزرگ
حرکتهای ریتمیک و سنگین به تنظیم سیستم عصبی کمک میکنند و بیقراری را کم میکنند.
- ترامپولین مینی یا تخت پرشی کوچک: تخلیه انرژی، بهبود تعادل و استقامتی.
- اسکوتر یا دوچرخه تعادلی: تقویت تعادل و کنترل، موجب تمرکز و افزایش اعتمادبهنفس.
- تخته تعادل: تمرین مهارتهای درک موقعیت بدن.
- تاب تراپی: حس ایمن و تکرار ریتمیک که آرامکننده است.
3. ابزارهای فیدجت
ساده و کمسر و صدا باشند تا تمرکز را مخدوش نکنند.
- فیدجت و اسپینر: برای کنترل بیقراری دست حینِ کار یا درس.
4. بازیهای ساختنی و مکانی
طراحی ساختنی، مهارت برنامهریزی و صبر را با پاداش ملموس (ساختن) ترکیب میکند.
- لگو و جورچینها: ساخت مرحلهای، برنامهریزی، دقت و ثبات توجه را تقویت میکند.
5. بازیهای بردگیم و مرحلهای
تقویت نوبتگیری، رعایت قوانین ساده، تمرین دقت و کنترل تکانه.
- بازیهای سریع با قوانین کوتاه: UNO، راز جنگل و بازیهای حافظهای.
6. بازیهای هدفدار و ورزشی کوچک
اهداف قابل اندازهگیری، موفقیت سریع و انگیزش فراهم میکنند.
- پرتاب حلقه، سبد توپپرتاب، هدفهای چوبی: تمرین هماهنگی چشم-دست، تمرکز بر هدف.
7. ابزارهای آموزشی/کدنویسی بازیمحور
بازخورد فوری و قابل مشاهده، تمرکز را پاداش میدهد.
- رباتهای ساده و برنامهپذیر: تمرین توالیسازی، حل مسئله و توجه.
8. ابزارهای آرامبخش
- چراغهای شب ملایم و پتو وزنی: برای کودکان با اضطراب بالا مفیدند.
هشدار: از پتو وزنی فقط با تجویز و بررسی استفاده شود.
9. اسباببازیهای موسیقایی
- طبل کوچک، شیکر، پیانو ساده: خروج انرژی صوتی و ریتمسازی اغلب آرامکننده است و توان توجه ریتمیک را تقویت میکند.
پیشنهادهای دقیقتر بر اساس رده سنی
1. کودک (1 - 4 سال)
توپ نرم بزرگ، استخر توپ، سهچرخه پدالی ساده، خمیر بازی نرم، اسباببازیهای کشیدنی/فشاری.
هدف: تخلیه انرژی، هماهنگی پایه دست و چشم، لمس و حس.
2. پیشدبستانی (4 - 6 سال)
لگو Duplo، پازلهای بزرگ، تاب خانگی/تاب تراپی، فیدجت ساده، ابزار موسیقایی، بازیهای تعاملی حرکتی.
هدف: بهبود توجه مرحلهای، قوانین کوتاه، کنترل تکانه.
3. مدرسه (6 - 12 سال)
LEGO، Magna-Tiles، بازیهای رومیزی ساده (UNO، Spot It)، رباتهای آموزشی ساده، ترامپولین کوچک با حفاظ، پازل چندسابره.
هدف: تمرین صبر، تقویت مهارتهای اجتماعی و حل مسئله.
4. نوجوان (12+ سال)
وسایل ورزشی، ابزارهای خلاقانه (پرینت سهبعدی، کیتهای الکترونیک)، بازیهای دسکتاپ استراتژیک با زمانبندی مناسب.
هدف: مهارتسازی، انگیزش به پروژههای بلندمدت، تخلیه انرژی هدفمند.
شیوه استفاده از اسباببازیها - راهنمای عملی برای والدین
- جلسات کوتاه و مشخص: ۱۰–۱۵ دقیقه برای کودکان کمسن؛ افزایش تدریجی بازهها با پیشرفت توان توجه.
- توالی و روتین: استفاده منظم (مثلاً «قبل از درس ۵ دقیقه ترامپولین» یا «هر بار نشستن پشت میز، ۳ دقیقه خمیربازی»).
- قانون و پاداش روشن: نوبتگیری و پاداش برای اجرای قوانین ساده؛ استفاده از تایمر بصری.
- حذف محرکهای اضافی: محل بازی خلوت و با کمترین سر و صدای اضافه باشد.
- ترکیب حرکت و تمرکز: قبل از فعالیتهای تمرکزی (مثلاً تکلیف) یک فعالیت حرکتی کوتاه اجرا شود.
- نوبتدهی و بازی اجتماعی: شروع با بازیهای دونفره با قوانین ساده تا کودک مهارتهای اجتماعی را تمرین کند.
- چرخش اسباببازیها: هر هفته مجموعهای را عوض کنید تا تازگی حفظ شود و خستگی از بازی کاهش یابد.
- هماهنگی با درمانگر: برخی ابزارها (مثلاً پتو وزنی، تاب تراپی) باید با مشورت اوکاپ یا روانشناس استفاده شوند.
طراحی محیط بازی مناسب
- فضای مشخص و ایمن: یک گوشه مشخص برای بازی حسی/حرکتی.
- قفسهبندی دمدستی: اسباببازیها در قفسههای قابل دسترس و در ارتفاع مناسب قرار گیرند.
- نور ملایم و صدا کنترلشده: برای کاهش تحریک حسیِ بیشازحد.
- زیرانداز بافتدار: برای تمرینهای لمسی و بازیهای حسی.
نکات ایمنی و ارگونومی
- خطر خفگی: کودکان خردسال نباید با فیدجتهای کوچک یا قطعات ریز تنها بمانند.
- مواد غیرسمی: از اسباببازیهایی با نشان استاندارد و مواد غیرسمی استفاده کنید.
- وزن و اندازه مناسب: پتو وزنی و دمبلهای کوچک فقط با نظر پزشک.
- ایمنی ترامپولین: حفاظ و نظارت بزرگسال الزامی است.
- صدا: اسباببازیهای خیلی بلند میتوانند تحریکپذیری را افزایش دهند؛ حجم را قابل تنظیم انتخاب کنید.
نتیجه گیری؛
کودکانی که دچار بیشفعالی هستند، با چالشهای بیشتری در تمرکز، کنترل رفتار و مدیریت انرژی روبهرو میشوند. اما این به معنای ناتوانی آنها نیست، بلکه تنها نشان میدهد که شیوه یادگیری و تجربه دنیای اطرافشان متفاوت است. بازی، بهترین و طبیعیترین ابزار برای کمک به این کودکان است؛ چرا که از دل نشاط و حرکت، مسیر یادگیری و آرامسازی را هموار میکند.
وقتی کودک بیشفعال درگیر بازیدرمانی یا اسباببازیهای مناسب میشود، یاد میگیرد چگونه حواس خود را جهتدهی کند، انرژیاش را مدیریت کند، احساساتش را بشناسد و رفتار خود را تنظیم نماید. در واقع، بازی به جای آنکه او را مجبور به سکون و کنترل ناگهانی کند، به او امکان تمرین و رشد تدریجی میدهد. این همان چیزی است که درمان را پایدار، لذتبخش و مؤثر میکند.
نکته مهم این است که والدین و مربیان نباید به بازی به چشم «وقتگذرانی» نگاه کنند. هر لحظه بازی، فرصتی است برای ساختن مهارتهای زندگی: صبر، نوبت گرفتن، برنامهریزی، حل مسئله، شناخت بدن، اعتماد به نفس و برقراری ارتباط با دیگران.
بازگشت
فرم نظردهی
نظرات و پیشنهادات ارزشمند شما ما را در بهبود خدمات یاری میکند.