مقدمه:
بازی برای کودکان فقط سرگرمی نیست؛ بلکه زبان آنهاست. کودکان بسیاری از احساسات، ترسها و مشکلاتشان را نمیتوانند با کلمات بیان کنند، اما میتوانند آنها را در قالب بازی نشان دهند. بازیدرمانی (Play Therapy) روشی است که روانشناسان و مشاوران از طریق بازی به کودک کمک میکنند احساساتش را ابراز کند و مشکلات روانی یا رفتاریاش را حل کند.
امروزه این روش در سیستم آموزشی و درمانی اکثر کشورهای توسعه یافته مورد استفاده قرار میگیرد و مقالات علمی گوناگونی در این زمینه توسط محققان این زمینه در آموزشگاهها و موسسات آموزشی سراسر دنیا منتشر شده است.
بازیدرمانی چیست؟
بازیدرمانی یک رویکرد علمی در روانشناسی کودک است که با استفاده از اسباببازی، نقاشی، عروسک، لگو یا حتی بازیهای حرکتی به کودک کمک میکند:
- احساساتش را بروز دهد.
- با ترسها یا خاطرات ناخوشایند روبهرو شود.
- مهارتهای اجتماعی و هیجانی یاد بگیرد.
اهداف بازیدرمانی؛
۱. کاهش اضطراب و استرس:
کودکانی که ترس یا نگرانی دارند، نمیتوانند آن را به زبان بیاورند. وقتی با عروسکها، لگو یا شنبازی سرگرم میشوند، اضطرابشان کاهش پیدا میکند چون ذهنشان به جای نگرانی، وارد دنیای بازی و تخیل میشود.
۲. افزایش اعتماد به نفس و عزتنفس:
بازی به کودک فرصت میدهد خودش تصمیم بگیرد، انتخاب کند و کنترل بازی را به دست بگیرد. این تجربه باعث میشود احساس ارزشمندی کند و اعتمادش به خودش بالا برود.
۳. تقویت مهارتهای ارتباطی:
در بازیهای گروهی یا بازی نقش (Role Play) کودک یاد میگیرد با دیگران تعامل کند، نوبت بگیرد، احساساتش را نشان دهد و به احساسات دیگران توجه کند. این تمرینها مهارت ارتباطیاش را قویتر میکند.
۴. درمان مشکلات رفتاری:
بازیدرمانی برای کودکانی که پرخاشگری میکنند، شبادراری دارند یا از چیزی بهشدت میترسند، بسیار مؤثر است. مثلاً کودک میتواند ترسش از دکتر را با بازی «معاینه عروسک» تخلیه و مدیریت کند.
۵. بهبود تمرکز و توجه:
کودکانی که حواسپرت یا بیشفعالاند، وقتی وارد بازیهای مرحلهای یا پازل میشوند، تمرکز بیشتری پیدا میکنند. بازی بهطور طبیعی تمرین توجه و صبر است.
روشهای بازیدرمانی؛
۱. بازی نقشآفرینی (Role Play):
کودک در قالب نقشهای مختلف مثل دکتر، معلم، پلیس یا حتی پدر و مادر بازی میکند. این روش به او کمک میکند احساسات و مشکلاتش را غیرمستقیم بیان کند و با موقعیتهای واقعی زندگی تمرین مواجهه داشته باشد.
2. بازی با عروسک و اسباببازیها:
عروسکها، ماشینها یا لگوها ابزارهایی برای بیان دنیای درونی کودک هستند. مثلاً کودکی که از تنهایی رنج میبرد، ممکن است با عروسکهایش صحنههایی بسازد که نشاندهنده نیازش به همراهی و محبت باشد.
۳. نقاشی و کاردستی:
گاهی کودک نمیتواند حرف بزند، اما با کشیدن یک نقاشی یا درست کردن کاردستی، احساساتش را آشکار میکند. رواندرمانگر از همین نقاشیها سرنخهایی درباره دنیای ذهنی کودک پیدا میکند.
۴. بازیهای رومیزی و کارتی:
بازیهایی مثل پازل، منچ یا حتی بازیهای کارتی ساده، به کودک نظم، رعایت قوانین و همکاری با دیگران را یاد میدهد. این روش بیشتر برای بهبود مهارتهای اجتماعی استفاده میشود.
۵. بازیهای حرکتی و فیزیکی:
مثل توپبازی، لیلی یا طنابکشی. این بازیها انرژی منفی کودک را تخلیه میکنند و برای کاهش پرخاشگری یا افزایش تمرکز بسیار مفیدند.
۶. بازیهای تخیلی (شن، خمیر، خانهسازی):
کودک در محیطی خیالی با شن، خاک رس یا خمیر بازی میکند و جهان خودش را میسازد. این روش خلاقیتش را بالا میبرد و او را قادر میسازد بدون ترس، احساسات عمیقش را بیرون بریزد.
چه کسانی از بازیدرمانی بهره میبرند؟
بازیدرمانی فقط مخصوص یک گروه خاص نیست، بلکه میتونه برای خیلی از بچهها (و حتی بعضی بزرگسالان) مفید باشه.
۱. کودکان خردسال:
کودکانی که هنوز قدرت بیان کلامی بالایی ندارند، میتوانند از طریق بازی احساسات و نیازهایشان را منتقل کنند.
۲. کودکانی با مشکلات عاطفی یا رفتاری:
مثلاً کودکانی که اضطراب، افسردگی، پرخاشگری یا شبادراری دارند. بازیدرمانی کمک میکند ریشهی این مشکلات شناخته شود و کودک راههای سالمتری برای بیان خود پیدا کند.
۳. کودکان با تجربههای آسیبزا:
کودکانی که طلاق والدین، مرگ عزیزان، سوانح یا حتی خشونت را تجربه کردهاند، از طریق بازی میتوانند آن رویدادها را پردازش کنند.
۴. کودکانی با مشکلات اجتماعی:
مثل خجالت، گوشهگیری یا ناتوانی در برقراری ارتباط با همسالان. بازیدرمانی مهارتهای اجتماعی مثل همکاری، نوبتگیری و گفتگو را تقویت میکند.
۵. کودکان با نیازهای ویژه:
کودکان دارای اختلالات یادگیری، اوتیسم، بیشفعالی (ADHD) یا مشکلات گفتاری هم میتوانند از بازیدرمانی بهرهمند شوند، چون بازی محیطی ساده و غیرمستقیم برای یادگیری فراهم میکند.
۶. حتی بزرگسالان:
در برخی موارد، بزرگسالانی که درگیر استرس شدید یا تروما هستند هم میتوانند از شیوههای مشابه (مثل بازیهای نقشآفرینی یا فعالیتهای خلاقانه) بهره ببرند.
فرآیند بازیدرمانی چگونه است؟
بازیدرمانی فقط این نیست که کودک آزادانه بازی کند؛ بلکه روندی هدفمند دارد:
1. مرحله ارزیابی: در ابتدا درمانگر با والدین یا مراقبان کودک صحبت میکند، تاریخچه مشکلات بررسی میشود و هدف از درمان مشخص میشود.
2. مرحله برقراری ارتباط: کودک وارد فضای بازی میشود که معمولاً پر از اسباببازیهای متنوع (عروسک، لگو، ابزار نقاشی، خانه عروسکی و…) میباشد. در این مرحله درمانگر سعی در ایجاد رابطهای امن و دوستانه با کودک نموده تا کودک احساس راحتی کند.
3. مرحله بیان غیرمستقیم احساسات: کودک در حین بازی بدون این که متوجه باشد، احساسات پنهان خود را در قالب عکسالعمل نشان میدهد؛ مثلاً کودکی که اضطراب دارد ممکن است نوع خاصی از بازی را انجام دهد.
4. مرحله مداخله و هدایت ملایم: در این مرحله درمانگر گاهی با سؤال یا تغییر جزئی در بازی، به کودک کمک میکند تا احساساتش را بهتر بیان کند و راههای سالمتری برای مقابله پیدا کند.
5. مرحله تثبیت و پایان: به مرور کودک میآموزد که هیجانهای خود را مدیریت کرده و در زندگی واقعی هم از مهارتهای جدید استفاده کند.
سیر جلسات درمانی زمانی متوقف میشوند که نشانههای قبلی در کودک بهبود پیدا کرده باشند. این جلسات بسته به نوع و شدت مشکل، از 10 تا 30 جلسه نیز طول بکشند. نوع برگزاری این جلسات بستگی زیادی به نوع درمان و نوع مشکل دارد.
بازیدرمانی در چه کشورهایی رایج است؟
- ایالات متحده آمریکا: یکی از پیشگامان در زمینهی بازیدرمانی میباشد. انجمن بینالمللی بازیدرمانی (APT) هم در همین کشور شکل گرفت.
- بریتانیا: در مدارس و مراکز مشاوره کودکان از این روش خیلی استفاده میشود.
- کانادا: در کلینیکهای روانشناسی کودکان بسیار رایج میباشد.
- استرالیا: مراکز ویژهای برای آموزش و اجرای بازیدرمانی دارند.
- آلمان، هلند و کشورهای حوزه اسکاندیناوی: در این کشورها بیشتر در سیستم آموزشی و کلینیکهای رواندرمانی کودک به کار میرود.
- کشورهای آسیایی مانند ژاپن، کره جنوبی، چین و هند که در سالهای اخیر توجه زیادی به این روش نشان دادهاند.
- جمهوری اسلامی ایران: خوشبختانه در ایران هم بازیدرمانی توسط مراکز مشاوره و روانشناسی کودک بهطور فزایندهای در حال گسترش است.
نکته مهم
این روش تقریباً در سراسر جهان پذیرفته شده است و بسته به فرهنگ هر کشور، شکل و ابزارهای آن تفاوت دارد. مثلا در ژاپن از عروسکهای سنتی، در اروپا از اسباببازیهای ساختنی و لگو و در ایران از بازیهای ساده و آشنا برای کودک استفاده میشود.
کلام آخر؛
بازیدرمانی راهی طبیعی، شیرین و اثربخش برای کمک به کودکان است تا احساسات، ترسها و نیازهای خود را بیان کنند. در دنیایی که گاهی کلمات برایشان سخت و محدود است، بازی زبان مشترک کودک با دنیای بیرون میشود. از طریق همین مسیر ساده، میتوان به بهبود رشد عاطفی، افزایش اعتمادبهنفس و حل بسیاری از مشکلات رفتاری یا هیجانی کمک کرد.
به یاد داشته باشیم که بازی فقط سرگرمی نیست؛ بلکه ابزاری قدرتمند برای رشد روانی و ارتباطی کودکان است.
فرم نظردهی
نظرات و پیشنهادات ارزشمند شما ما را در بهبود خدمات یاری میکند.